Từ năm 1996, Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trương không tổ chức lớp chuyên ở hệ tiểu học và THCS. Một năm sau, các trường năng khiếu ở hai bậc học này bị xóa bỏ.

Khoảng 10 năm gần đây, nhiều tỉnh mở trường trọng điểm, tiên tiến, chất lượng cao. Các trường được đầu tư về giáo viên, cơ sở vật chất, sĩ số thấp hơn chuẩn; được tổ chức thi tuyển thay vì xét theo địa bàn cư trú như thông thường, trên tinh thần tự nguyện.

Từ một trường THCS chất lượng cao ban đầu năm 2009, hiện Hà Nội có 6 trường theo mô hình này, là hệ THCS của trường THPT chuyên Hà Nội - Amsterdam (Ams2), Cầu Giấy, Nam Từ Liêm, Lê Lợi, Thanh Xuân, Chu Văn An. Học phí từ 3 đến 5 triệu đồng mỗi tháng.

TP HCM có hệ THCS của trường chuyên Trần Đại Nghĩa. Ngoài ra, từ năm 2015, thành phố triển khai chương trình chất lượng cao "tiên tiến, hội nhập quốc tế". Đến nay, bậc THCS có 12 trường theo mô hình này, học phí khoảng 1,7 triệu đồng mỗi tháng.

Nghệ An từ năm 2019 thí điểm xây dựng 9 trường THCS trọng điểm. Bắc Giang triển khai đề án xây dựng trường THCS trọng điểm từ năm 2015, cho phép một số trường được tuyển thêm 1-2 lớp không phân tuyến.

Các địa phương, chuyên gia cho rằng việc phát triển trường trọng điểm, chất lượng cao là cần thiết, vì nhiều lý do.

Ông Tạ Việt Hùng, Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Bắc Giang, khẳng định mọi loại hình nhiệm vụ đều phải xây dựng mô hình điểm, đóng vai trò đầu tàu để dẫn dắt số đông, từ đó có căn cứ triển khai đại trà.

Theo ông, trường trọng điểm là nơi ứng dụng các phương pháp dạy học tiên tiến, những điểm mới trong giáo dục, từ đó nhân rộng thông qua hoạt động trao đổi chuyên môn; phát hiện và bồi dưỡng học sinh có năng khiếu.

Sau gần 10 năm, các trường THCS trọng điểm đóng góp đáng kể vào việc cải thiện kết quả thi học sinh giỏi Bắc Giang. Năm nay, tỉnh có 86 học sinh đạt giải quốc gia, đứng thứ 7 toàn quốc, trong khi các năm trước đều ngoài top 10. Phần lớn học sinh được giải từng học THCS trọng điểm.

Ông Nguyễn Tiến Dũng, Trưởng phòng Giáo dục trung học, Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ An, cũng đồng tình. Kết quả tổng kết 4 năm (2019-2023) thí điểm xây dựng mô hình này cho thấy chất lượng của các trường chất lượng cao luôn đứng tốp đầu tỉnh; số học sinh đạt chứng chỉ tiếng Anh, Tin học quốc tế năm sau cao hơn năm trước.

"Việc triển khai mô hình trường trọng điểm chất lượng cao góp phần đổi mới cách dạy, tạo điều kiện để giáo viên thay đổi phương pháp dạy, học sinh phát triển các kỹ năng", báo cáo của Sở nêu.

Ở TP HCM, trường THPT chuyên Trần Đại Nghĩa từng thử nghiệm hiệu quả nhiều mô hình giáo dục trước khi nhân rộng như việc dạy học tăng cường tiếng Anh, dạy hai buổi trên ngày, theo nhà giáo Nguyễn Văn Ngai, nguyên Phó giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo. Với các trường "tiên tiến, hội nhập quốc tế", Sở cho phép giảng dạy một số môn bằng tiếng Anh, kết hợp với giáo trình nước ngoài. Việc này nhằm đáp ứng nhu cầu học tập của học sinh và xã hội, tiếp cận xu hướng phát triển giáo dục trong khu vực và quốc tế.

Tại Hà Nội, Luật thủ đô cho phép xây dựng một số cơ sở giáo dục chất lượng cao với các tiêu chí về cơ sở vật chất, giáo viên, chương trình, phương pháp giảng dạy và dịch vụ giáo dục. Ngành giáo dục đánh giá Ams2 có chất lượng tốt, tạo nguồn học sinh giỏi cho các trường THPT chuyên. Nhiều học sinh đạt thành tích xuất sắc trong các kỳ thi trong nước và quốc tế.

Bốn trường chất lượng cao khác cũng được thử nghiệm chương trình riêng. Chẳng hạn trường THCS Nam Từ Liêm có chương trình Tiếng Anh hệ Cambridge, còn THCS Thanh Xuân, Cầu Giấy từng được thí điểm chương trình song bằng Anh quốc.

Các nhà quản lý đánh giá mô hình trường này nhận được sự tin tưởng, quan tâm của phụ huynh.

Có con học lớp 9 tại THCS Cầu Giấy, chị Thanh Mai đánh giá đây là mô hình lý tưởng, "vừa rẻ vừa tốt". Trường có phòng học khang trang, nhiều tiện ích như sân thể thao, bể bơi, hội trường rộng rãi, thầy cô khéo léo với học trò và phụ huynh. Con chị Mai học hệ song bằng, tổng chi phí khoảng 8 triệu đồng một tháng, bằng 1/3 so với hệ tương tự ở các trường tư.

"Phụ huynh quá hời nếu con vào được trường chất lượng cao như thế này", chị Mai nói.

Để được thi tuyển vào các trường chất lượng cao, học sinh thường phải đạt kết quả tốt ở tiểu học, khoảng 9 điểm mỗi môn trở lên, thậm chí toàn 10. Ở Nghệ An, trường THCS Đặng Thai Mai những năm trước còn tuyển một số lớp 6 bằng chứng chỉ quốc tế như IELTS, TOEFL. Một số trường có "tỷ lệ chọi" cao, chỉ tuyển 200-500 trong số 3.000-5.000 thí sinh như Ams 2 hay Trần Đại Nghĩa, khiến cuộc đua của phụ huynh và học sinh bắt đầu từ sớm.

Việc này vì thế gây ra quan điểm trái chiều. TS Lê Thống Nhất, nguyên giáo viên chuyên Toán và TS Nguyễn Tùng Lâm, Phó chủ tịch Hội Khoa học tâm lý giáo dục Việt Nam, cho rằng trường điểm, chất lượng cao là "trường chuyên trá hình".

Theo ông Lâm, bậc THCS hướng tới phát triển toàn diện năng lực. Song, tại nhiều trường, một số lớp được chia theo nhóm môn khiến học sinh học lệch. Việc này nhiều lúc phục vụ thi cử - đi ngược với chương trình và mục tiêu mà Bộ Giáo dục và Đào tạo hướng đến.

"Kỳ thi các trường này còn tạo ra một cuộc chạy đua của các gia đình với nhiều áp lực", ông Nhất nói.

Có góc nhìn khác, thạc sĩ Hồ Sỹ Anh, nguyên Phó Giám đốc trung Nghiên cứu và Phát triển giáo dục, Đại học Sư phạm TP HCM, cho rằng việc xây dựng các trường THCS trọng điểm, chất lượng cao là bình thường. Bởi ngay cả khi không quy hoạch, giữa các trường trong cùng khu vực đã có sự chênh lệch.

"Muốn có học sinh giỏi tỉnh, chưa nói quốc gia, thì mỗi quận, huyện cần có những trường THCS được quan tâm, đầu tư. Chuyên Trần Đại Nghĩa và Hà Nội - Amsterdam đang làm rất tốt, đáp ứng nhu cầu của người dân", ông Sỹ Anh nói.

Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo Bắc Giang Tạ Việt Hùng phản đối việc coi trường THCS trọng điểm là biến tướng của trường chuyên. Ở tỉnh này, trường trọng điểm vẫn tuyển học sinh trên địa bàn, chỉ vài lớp thi tuyển.

"Chúng tôi vẫn đảm bảo chức năng của một trường THCS công lập bình thường, đồng thời tuyển thêm để bồi dưỡng học sinh giỏi, nên không thể nói đây là trường chuyên", ông Hùng cho hay.

Thực tế, dù áp dụng một số chương trình khác biệt, các trường THCS phải đảm bảo chương trình theo quy định của Bộ. Theo nhà giáo Nguyễn Văn Ngai, điểm khác ở chuyên Trần Đại Nghĩa là học sinh được hướng dẫn để đào sâu, mở rộng các nội dung học. Khi hoàn thành bậc THCS, muốn học lớp 10, các em vẫn phải thi chứ không có ưu tiên hay ràng buộc nào.

Dù gây tranh cãi, nhiều địa phương cho biết sẽ duy trì và mở rộng mô hình này.

Hà Nội đề xuất được tiếp tục tuyển sinh lớp 6 ở Ams, dù trái quy định. TP HCM đã dự kiến tách riêng cấp THCS của trường chuyên Trần Đại Nghĩa. Trước đó, thành phố đặt mục tiêu mỗi quận, huyện có hai trường chất lượng cao ở mỗi cấp học vào năm 2025, tức 44 trường THCS.

Ở Nghệ An, ông Nguyễn Tiến Dũng cũng cho biết chủ trương là tăng số trường THCS chất lượng cao.

"Sở hướng tới mỗi huyện có một trường", ông Dũng nói. Hiện, tỉnh này có 20 đơn vị hành chính cấp huyện.

Thanh Hằng - Bình Minh - Đức Hùng